ηλιολατρία

Η λατρεία του Ήλιου ως θεού. H παράδοση της θεοποίησης του Ήλιου, που ως πηγή φωτός και θερμότητας ήταν εύλογο να ταυτιστεί συμβολικά από την πρωτόγονη φαντασία με την αρχέγονη δημιουργική δύναμη του κόσμου, συνδέεται κυρίως με τις θρησκευτικές δοξασίες των αρχαίων Αιγυπτίων. Συγκεκριμένα στην αρχαία Αίγυπτο, η η. γεννήθηκε στην Ηλιούπολη την εποχή της Δ’ δυναστείας και διατηρήθηκε για αιώνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα ιερά του Θεού-Ήλιου, που ονομαζόταν Ρα, ήταν ανοιχτά προς τον ουρανό και διέθεταν οβελίσκους με πυραμιδωτή κορυφή. Σταθμό για τη λατρεία του ήλιου στην αρχαία Αίγυπτο αποτέλεσε η θρησκευτική καινοτομία του Φαραώ Αμένοφη Δ’, την 14η χιλιετία π.Χ., ο οποίος θέλησε να επιβάλει τη λατρεία του Θεού-Ήλιου Ατόν, ο οποίος παριστανόταν με έναν ακτινωτό ηλιακό δίσκο και συνιστούσε το κέντρο αναφοράς μιας καθαρά μονοθεϊστικής θρησκείας. Στην αρχαία Μεσοποταμία η λατρεία του Ήλιου ήταν επίσης αρκετά διαδεδομένη. Προσωποποίηση του Ήλιου αποτελούσε ο θεός Σαμάς, το δεύτερο μέλος μιας αστρικής τριάδας που συμπλήρωναν ο Σιν και o Ιστάρ, ο οποίος είχε τη δύναμη να ελέγχει από ψηλά και να δικάζει τις πράξεις των ανθρώπων. Ο θεός αυτός, η προέλευσή του οποίου μπορεί να αναχθεί στη σουμερική θρησκευτική παράδοση, λατρευόταν κυρίως στις πόλεις Σιπάρ και Λάρσα, στις οποίες υπήρχε μεγαλοπρεπής ναός του, που ονομαζόταν οίκος του Υπέρλαμπρου. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Ήλιος ήταν γιος του Υπερίωνα και πατέρας του Φαέθοντα. Έντονο ηλιακό χαρακτήρα είχε και o Απόλλωνας, τον οποίο τουλάχιστον οι Ορφικοί ταύτιζαν –όπως φανερώνουν οι ύμνοι τους στον Ήλιο και στον Απόλλωνα– με τον Ήλιο. Για τους αρχαίους Έλληνες ο Απόλλωνας διέθετε θεραπευτικές και καθαρτικές ικανότητες και τον επικαλούνταν, ως πανόπτης που ήταν, ως κριτή και μάρτυρα στους όρκους τους. Λατρεία του Ήλιου μαρτυρείται στη Ρόδο, στην Κόρινθο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, κυρίως της Πελοποννήσου. Ιδιαίτερη άνθηση γνώρισε η η. στους ελληνιστικούς χρόνους, οπότε στο πλαίσιο του συγκρητισμού της εποχής οι ανατολικές επιδράσεις στην ελληνική θρησκευτική παράδοση έγιναν ισχυρότερες. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι φιλόσοφοι της Στοάς ανύψωσαν τον Ήλιο σε κορυφαία θεότητα και οργάνωσαν το θεολογικό τους σύστημα σε αναφορά με αυτόν. Αποτέλεσμα της μεγάλης απήχησης που είχε στα λαϊκά στρώματα η λατρεία του θεού Ήλιου ήταν η αναγνώρισή του σε ύψιστη ουράνια δύναμη και η ίδρυση πολλών ιερών προς τιμήν του σε διάφορες πόλεις. Στοιχεία η. μπορούμε ακόμα να παρατηρήσουμε και στην παλαιότερη ρωμαϊκή θρησκεία. Ιδιαίτερη όμως ακμή στη λατρεία του Ήλιου σημειώνεται κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, οπότε o Ήλιος είτε μόνος του είτε ταυτισμένος με τις θεότητες του Σέραπη και του Μίθρα απέκτησε σημαντική θέση στο πλαίσιο της θρησκευτικής παράδοσης των Ρωμαίων. H λατρεία του Ήλιου, που συνδέθηκε γρήγορα με το πρόσωπο του αυτοκράτορα (είναι χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή ότι τόσο τον Καλιγούλα όσο και τον Νέρωνα τους προσφωνούσαν με τον τίτλο νέος Ήλιος), καθιερώθηκε επίσημα την εποχή της δυναστείας των Σεβήρων, οπότε o αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος (218-222 μ.Χ.) μετέφερε το είδωλο του θεού, που ήταν μία μαύρη πέτρα, από την Έμεσα της Συρίας στη Ρώμη και ίδρυσε προς τιμήν του έναν περίλαμπρο ναό στο Παλατίνο. Αργότερα, το 274 μ.Χ., ο αυτοκράτορας Αυρηλιανός συνεχίζοντας τη θρησκευτική προσπάθεια του προκατόχου του μετέφερε, μετά την κατάληψη της Παλμύρας, το άγαλμα του Διός Βηλού στη Ρώμη και ίδρυσε το Συμβούλιο των Αρχιερέων του Ήλιου. Ιδιαίτερη, τέλος, παράδοση η. υπήρχε μεταξύ των Μάγια του Μεξικού, που συνήθιζαν μάλιστα να κάνουν ανθρωποθυσίες προς τιμήν του, και μεταξύ των Ιαπώνων που πίστευαν ότι η αυτοκρατορική οικογένεια κατάγεται από την ηλιακή θεά Αματεράσου. Επιβίωση της η. στα νεότερα χρόνια αποτελεί και η συνήθεια που επικρατεί σε χωριά της Ελλάδας να φορούν οι γυναίκες την 1η Μαρτίου ένα δίχρωμο νήμα σαν βραχιόλι (γνωστό και ως Μάρτης), με την πεποίθηση ότι αποτρέπει το μαύρισμα του δέρματος από τον ήλιο. Ο ναός του Ήλιου στην αρχαία πόλη των Μάγια, Παλένκε. Ο απατικής καταγωγής αυτός λαός λάτρευε ιδιαίτερα τον φωτοδότη Ήλιο και οικοδόμησε πολλούς ναούς για την άσκηση της λατρείας του. Αρκετοί vaoί του Ήλιου έχουν διατηρηθεί έως τις ημέρες μας. Έγχρωμη παράσταση της λατρείας του Ηλίου, η οποία βρέθηκε στην Ηλιούπολη της Αιγύπτου. Η πυραμίδα του Ήλιου στο Τεοτιουακάν, στο Μεξικό, που μαρτυρεί την ηλιολατρία των Μάγια.

* * *

και ηλιολατρεία, η

η λατρεία τού ήλιου ως θεού.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. αγγλ. heliolatry < helio- (πρβλ. ηλιο-*) + -latry (πρβλ. λατρία < -λάτρης ή λατρεία < λατρεύω). Η λ. ηλιολατρεία μαρτυρείται από το 1885 στον Σωκράτη Ι. Τσιβανόπουλο].